-- काशीनाथ तमोट
नेपालभाषा थौं छु गुगु अवस्थाय् दु, थ्व अवस्थाय् थ्यं वयेत थुकिं थ्यंमथ्यं स्वद्वः दँया विकास यात्रा पूवंकूगु दु ।
नेपालय् ल्हाइगु प्यंगू भाषा खलःमध्ये नेपाल भाषा चीन-सँय् भाषा खलकय् लाः । मेगु भारोपीय, आग्नेय् व द्राविड भाय् खलः खः । चीन-सँय् भाषा खलकय् नं न्यासःति भाय् कचाभाय् दुगुलिइ नेपालभाषा ऐतिहासिक विकास क्रमय् प्यंगूगु थासय् लाः । नेपालभाषा (११ शदी) स्वयां पुलांगु मेगु भाषा खः बर्माभाय् (९-१० शदीनिसें) सँय् भाय् (७ शदी) चीनभाय् (इशापूर्व) खः ।
चीन-सँय् भषा खलकय् नेपाल भाषा सँय्-वर्मा मूकभाषा च्वापुगुँ (हिमाल) चीनभाय् पुचः मुनाः दःवःगु खः । नेपाल भाषा तामाङ, गुरुङ अथे हे खय् भाय् थें छथी जातिया भाय् मखु । थ्व थीथी जातितय् सामूहिक भाय् खः । थ्व समूहय् चीन सँय् खलःया च्वापुगुँ भाय् या छपुचः प्रधान जुल । इपिं सकसित स्वाइगु नां इपिं च्वंवःगु थाय् नेपाल मण्डलया नामं थुकिया नां नेपाल भाषा जुल । थ्व हे लिपा खल्हाबल्हाय् नेवार भाषा जुल । थुकथं 'नेपालभाषा' औपचारिक वा च्वया नां खःसा 'नेवाः भाय्' अनौपचिरिक वा खँल्हाबल्हाया रूप खः ।
नेपालया इतिहासय् लिच्छवि काल (इ.१८५-८७९०) स्वयां न्ह्यः च्वापुगुँ भाय् ल्हाइपिनि मू थाय् दुगु नेपाल-मण्डलय् बुद्ध (इ.पू. ६२४-५४४) या अन्तिम इलय् कपिलवस्तु ध्वस्त जुयाः अनं शाक्यत दुहाँ वल । अनं लिपा लिपा व उगु हे ताकाय् वैशाली (मुजफ्पूर)या लिच्छवि, मल्ल गणराज्य -गोरखपुर, कुशीनगर)या मल्ल देवदह (नवलपरासी) या कोली अथे हे मगध (गया, पटना) या गुप्ता, वर्मा, आदिपिं नेपाः गालय् च्वंवःगु खँ नेपालया लिच्छवि अभिलेखं यच्चुक सी दु । थकिगु प्रभावं याना नेपालय् संस्कृत लिच्छवि कालय् राजभाषा जुल धाःसा प्राकृत (मागधी) खल्हाबल्हाया भाषां जनजीवनय् थाय् काल । शासक व सरकारी वर्ग संस्कृत-प्राकृत छयलीपिं जूसां जनता सँय्-वर्माया च्वापुगुँ भाय् ल्हाइपिं जूगुलिं इपिं फुक्कं हाकनं च्वापुगुँ भाषाय् दुसू वन । इमिगु भाय् नेपाल भाषा दुने नाम खँग्वः प्रधान जुल धाःसा च्वापुगुँ भाय् क्रिया खँग्वः प्रधान जुल । लिच्छवि कालय् जूगु थ्व सम्मिलनया ज्यां प्राकृत भाषाया प्रभावं पुलांगु नेपालभाषाया संयुक्ताक्षर (गथे म्ले, खु आदि) व बद्धाक्षर (गथे-ब्रुल, दुल् आदि) स्वभावयात मुक्ताक्षरय् (गथे-मे 'जिव्हा' खु '६' वि 'सर्प', द्वल 'डाल जग्गा' आदि ) हिलाबिल ।
नेपालभाषा सँय्-वर्मा भाषाकथं बवलने फुगु स्वयेबले लिच्छवि काल स्वया न्हापा नेपालमण्डलय् आपालं सँय्-वर्मा भाषाभाषी दुगु खँ सी दु । लिच्छवि कालय् जनस्तय् भाषा थुकथं बल्लानाः नेपालभाषाय् उत्तर एसशयाइ स्वभाव प्रधान जूसां भारत पाखेया उच्च स्तरया आर्य संस्कृती बल्लानाः नेपाल संस्कृति पर्ूण्ातः दक्षिण एशियायी प्रधान जुल । थ्व हे कारण खः नेपाल भाषा चीन सँय् भाषा खलःया जुयाच्वन धाःसा नेवाः संस्कृति पूर्णतया आर्य संस्कृति आधारित जुल । संस्कृती उत्तरया ल्यंगु खँ थ्व हे खः धकाः धाये मफुनि । थुकथं दक्षिणं वःपिसं थःगु भाषा त्वःतल व उत्तरं वःपिसं संस्कृति । थ्व हे व्यावहारिक सहमति वा सम्झौता हे थौंया नेपाल भाषा व नेवाः संस्कृती खः । थुकिइ लिपा लिपा न्ह्यागु स्वाःवःसां थ्व हे नेपाल भाषा व संकृतिया विशेषताय् त“सा जुयाच्वन, सुनानं व्यागलं अस्तित्व कायम यायेमफु । थौं कन्हय् नेवाःतसें नाला वयाच्वंगु आर्य संस्कृतियात त्यासा संंस्कूति धाइपिं नेवाःत नं दयावयाच्वंगु दु । थथे तायेकेगुच्वय् न्ह्यथना नेवाः भाय् व संस्कृतिया सम्झौतायाता मथुइकुगु खः ।
नेपालभाषाया क्रियार् ईश्वीया झिंछगूगु शदी ने.सं.१५९/ इ.सं. १०३९ निसें छ्यलेगु यात । थबले थौंकन्हयया नेपालभाषाया जन्म जुल धकाः थुकइके माः । व स्वयां न्ह्यःया लिच्छवि इलय् छ्यःगु नाम खँग्व नेपालभाषाया पूर्व रुप खः । पुलांगु नेपाल भाषायात स्वनिगः स्वंगू देय् जुइन्ह्यः व लिपा तिथिकं ब्वथले ज्यू । गथे-
न्ह्यपुलां नेपालभाषा (नेसं.१५९-६०२)लिपुलां नेपालभाषा (नेसं.६०२-८८८)
थ्वयां लिपायात न्हूगु नेपालभाषा धायेफु । थ्व स्वंगुलिं कालया नेपालभाषा या थःथःगु विशेषता दु । उगु विशेषता क्यनेज्या 'पुलांगु नेपालभाषा तिथी दुगुया छुं आधार' (यलः कुलां साहित्यपाला, ने.सं. १११३) सफुतिइ जूगु दु ।
(झी पुचः स्मारिका)