सिमाहः हाः थें
हाइखँग्वःत फान्ताङ फुन्तुङ, फान्ताङ फुन्तुङ
सुदर्शन भन्ते इतिहास, संस्कृति व पुरातत्वय ख्यलय् नं उत्तिकं पकड दुम्ह विद्वान खः। थथे धायेगुया दसि वय्कलं हे च्वया बिज्याःगु तःपु मछि च्व सुं हे कुगाः। दसि मदयेकं छझ्वः जक च्वयेत न्हृयचिला बिज्याइम्ह मखु वसपोल । अथे हे जुयाः खइ, 'जि हे खः' धकाः गमक्क च्वनेमाःपिं नं भन्तेया न्ह्यःने कि क्वमिलु जुइ मखु धयागु जूसा पिनें पिनें जक भन्तेया बिरुद्धय् पारापारां हालासना जुइ । छन्हु गुखुन्हु खः मस्यु, सुथय् श्रीकीर्ति विहारय् क्वहाँ वना । उकुन्हु वसपोल छताति खँय् दत्तचित्त जुयाः मालेज्या यानाच्वना बिज्याःगु खनी । वसपोलया न्ह्यःने चिकिचा पाःगु निसें ततःपँगु सफू न्हृयःने दु । न्हापा लिपा नं छुं खँ गुगुं सफुतिइ मालेमाल धाःसा माला बिइत धया बिज्याइगु अथवा ब्वना न्यंका बिइगु अले वसपोलं थःत माःगु खँ लुइका बिज्याइ । अबलय् वसपोल नेपाल सम्वतया सम्वन्धय् छगू च्वसु च्वयेगु ध्याउन्नाय् लानाच्वंगु जुयाच्वन । नेपालय् नेपाल सम्वतया चलन जूगु हे पाखय् शंखधर साख्वाःया ऋण मोचन प्रसंग थें हे तिब्वत व थाइल्याण्डय् नं ऋण मोचनया घटना जूगु खनी । भन्तेया गुगुं इलय् ब्वना बिज्याःगु उगु खँ थःगु च्वसुइ न्ह्यथनेत पायछि नां व ईब्यः दुथ्याकेग् कुतः यानाच्वना बिज्याःगु जुयाच्वन । भचा कुतः जुल तर उकुन्हु मेगु हे ज्या महत्वपूर्ण जूगुलिं विषयान्तरण जुल । कन्हय् खुन्हु नं विहारय् क्वहाँ वना । भन्तेया न्ह्यःने वन्दना हे याये मलाःनि, भन्ते छक्वलं हाला बिज्यात- "लुइके धुन नि तिब्वत थाइल्याण्ड निगुलिं थायया खँ ।' उकुन्हु थ्व हे विषय जूगु खँ जक लुमं । नेपाल सम्वत सम्वन्धी च्वसु च्वया नं बिज्याये धुंकूगु जुयाच्वन । तर च्वसु तयारी अवस्थाय् मखुनि । खँ च्वय्-क्वय् तयेगु ज्या ल्यं हे दनि । अझ क्वचाःगु नं मदुनि । उगु च्वसु खना भन्ते थुलि उत्साही खने दु कि मेवलय् ब्वना न्यंके बिइत धाइम्हं उकुन्हु थम्हं हे ब्वना न्यंकेत सना बिज्यात । तर मिखां भाय् मल्हात । थम्हं हे ब्वना । मिखाया समस्या दःसां न्हायपं समस्या मदुगुलिं चिसलं जक ब्वंसां गाः । च्वसुया ल्यं दनिगु ब्व नं भन्तेनं धयाहया बिज्यात अले थम्हं भ्वँतय् च्वच्वं वना । लिपा मेगु सफागु भ्वँतय् साफी नं उकुन्हु हे याना । प्यन्हु न्यान्हु ति लिपा बिहारय् क्वहाँ वना बलय् सिल, न्हापां नेपाल भाषां च्वःगु उगु च्वसुयात भन्ते थम्हं हे नेपाली भाषां अनुवाद याना बिज्यात । नेपाल भाषाया प्रति रेडियो ज्याझ्वलय् व नेपाली भाषाया प्रति छगू समाचार पत्रिकाय् प्रकाशनार्थ छ्वया बिज्याःगु जुयाच्वन । नेपाल सम्वतया च्वय् न्ह्यथनागु च्वसु तयार जूगु स्वयां दच्छि न्हृयःया खँ नं न्हृयथने बहः जू । अवलय् छता ज्याया कारणं प्रायः सुथय् सुथय् भन्ते नाप हे जुयाच्वनीगु । नेपाल सम्वत हिली कुन्हु अर्थात म्हपुजा कुन्हु गनं वनेगु ज्याझ्वः मदुसा बिहारय् क्वहाँ वा धकाः न्हृयथकुन्हु हे धया बिज्याःगु । नेपाल सम्वत हिलीकुन्हु मेमेथाय् थें किपुलिइ ने भिन्तुना देछासें भिन्तुना जुलुस किपुलिइ चाःहिलीगु चलन दु । तर थः धाःसा विहारय् क्वहाँ वना । उकुन्हु विहारय् भन्तेया क्वथाय् भचा ब्यागः हे वातावरणं थाय् कयाच्वन । क्वथाय् झ्वःलाक्क टेबल दु अले उकिइ द्यःने केरा, सुन्तला, सिया तःगु बजि, दालमोठ, बराँ आदि खना । वन्दना धुंकाः न्यना- 'थौं छु दु भन्ते -'भन्ते नं लिसः बियाबिज्यात- 'न्हूदँ हनागु का न्हूदँ, थुगुसिइ जि थुकथं न्हू दँ हने त्यना । का छु छु यः कयाः न ।'नेपाल सम्वत नेपाःया मौलिक सम्वत खः । तर थुकिया प्रचलन नेवाः समाजय् हे जक सीमित धाःसां ज्यू । नेपाल सम्वत खना ज्वर वयेकीपिसं ला नेपाल सम्वतयात नागःतुगः यायेगु जक मखुसे नेपाल सम्वतयात राष्ट्रिय मान्यताया माग यात धकाः नेवाःतय्त साम्प्रदायिक तत्व धायेगु व नेपाल सम्वतयात नेवारी सम्वत धकाः नापं च्वयाः थःगु क्वह्यंगु बौद्धिकपन क्यना जूपिं नं मदुगु मखु । निगू मत मदु, नेपाल सम्वतयात हाकनं प्रचलनय् हयेगु व राष्ट्रिय मान्यता बिइकेगु खँय् आन्दोलित जूपिं प्रायः नेवाःत हे खः । अथे खःसां नं न्हूदँ हनेगु धकाः भिन्तुना जुलुसय् ब्वति कायेगु, थी थी गतिविधि न्ह्याकेगु बाहेक मेगु खने मदु । न्हूदँ हनेगु धकाः भन्ते नं गुगु क्यना बिज्यात व थःगु निम्ति नं नितान्त न्हूगु खँ हे जुल । भन्तेनं धयाबिज्यात- 'झीसं थज्याःगु चलन नं जुरु यायेमाः, न्हूदँ हनेगु धकाः पिने पिने देसय् नं थथे मनूतयत सःताः नके त्वंकेगु याइ सा झीसं जक छाय् मयायेगु ?'
'धर्मदूत नेवारी भाषा के पत्र के अभाव मे आज तक नेवारी भाषा और साहित्य की सेवा किया है । अब नेवारी भाषा के मासिक पत्र धर्मोदय के प्रकाशन से धर्मदूत केवल हिन्दी मे ही छपा करेगा । अतः नेवारी भाषा के लेखकों से निवेदन है कि वे अपनी रचनायं धर्मोदयको भेजा करें । - व्यवस्थापक । (धर्मदूत, १४०र २००५ आश्विन, पौ ११६)
च्वय् उद्घृत प्याराग्राफय् स्पष्ट जूगु खँ छु धाःसा धर्मदूत धैगु पत्रिका हिन्दी भाषां पिदनाच्वंगु खः अले छगू इलय् थ्वं नेपषलभाषा (नेवारी) व थ्वया साहित्यया सेवा याःगु खः । अथे यायेमाःगु नेपालभाषाय् थःगु हे पत्रिका मदुगुलिं खः । थुलि खँ स्पष्ट जुइधुंकाः नं आपालं खँ गुइँगुइँ न्यू थें मथू थें छु थें छु थें च्वनेयः । तर थ्व धयागु नितान्त रूपं इतिहासया खँ खः । अले ऐतिहासिक जटिलता थन लुयावइ । व हे जटिल इतिहासयात भचा व्याख्या यायेगु व जानकारी बिइगु कुत थन जुइ ।
महाबोधि सभा, सारनाथं ने.सं. १०५५ स्वांयापुन्ही निसें "धर्मदूत" नांयागु छगू लय्-पौ हिन्दी भाषां पिदंगु खः । सन् १८९१ मे ३१ तारिख कुन्हु स्थापना जूगु थुगु सभापाखें सन् १८९२ निसें महाबोधि' नामं अंग्रेजी लय्-पौ प्रकाशन याःगु खःसा अंग्रेजी मथूपिं वा हिन्दी भाय्-या नितिं "धर्मदूत" धकाः नं छगू मेगु प्रकाशन शुरु यात । ने. सं. १०६० स थुकिइ नेपाःया थः पाठकतय् निंति धकाः गोरखा भाषां छपु निपु च्वसु पिथनेगु घोषणा यासें प्रकाशन शुरु याना नं हल । तर धर्मदूतया टार्गेट ग्रूप' वा पाठक गोरखाभाषी मखुसे स्वनिगःया नेवाः बौद्धत जुयाच्वन । गोरखा भाषा नेवा:तय् भाय् मखु । गोरखाभाषीत नगण्य मात्राय् जक अथवा द हे मदु धाःसां ज्यू । नेवाःतय् थःगु हे भाय् दु, च्वमिपिं नं दु । थज्याःगु अवस्थाय् स्वनिगःया नेवाःतसें वास्तविकताया जानकारी बिइगु स्वाभाविक खः । तालंताः धयाथें स्वनिगलय् च्वंपिसं सम्पादकयात पौ च्वया नेपालभाषा (नेवारी) यात थाय् बीमाःगु माग यानाछ्वत । पाठकया माग व चाहनायात ध्यानय् तया धर्मदूतया दँ ६ ल्या १ थ्यंल्याः ५६ (ने. सं. १०६१ लिल्ला, बिसं १९९६ चैत्रं) निसें नेपालभाषायात नं छुं भतिचा थाय् बियाः प्रकाशित यात ।
बुद्ध धर्म व नेपालभाषा (१०४५-५०) निसें धर्मोदय (१०६७ कौला) तकया दुने ने.सं. १०६१ निसें १०६६ तक ५ दँ नेपालभाषा मेगु भाय् लिसे जक स्वानाः पिदनाच्वंगु खः । मेगु भाय् नाप स्वानाः पिदनीगु गज्याःगु अवस्था धाःसा पिने च्वनाः पत्रिका ब्वनाच्वनीपिं नेपालीतय्-त अनया मनूतय्सं मथुयाः वा मेगु खं अथे छाय् धकाः न्यनीगु जुयाच्वन । अथे धैगु हिन्दी लय्-पतिइ नेपालभाषां छगू पेज जक छापे जुइगु अले थुकिइ हे लुधने मालीगु । भिक्षु कुमार कश्यप महास्थविर अबलय् श्रीलंकाय् च्वंच्वना बिज्याःगु जुयाच्वन । बापाः जक नेपालभाषां पिदंगुलिं छम्ह पासां न्ह्यसः तःबलय् वसपोलं लिसः बिया बिज्यात- छिमिगु भाय् नं ला छक्वलं ब्वलंगु मखु नि, थुकथं हे जिमिगु भाय् नं बुलुहुँ बुलुहँ ब्वलना वइ ।' भन्ते नं गुगु खँ धया बिज्यात व हे खः, वास्तकिता अले नेपालभाषाया पत्रकारिताया विकास जूगुया न्हाय्कं ।
धर्मदूत अबलय् नेपालभाषायात गबलें छगू जक पेजया थाय् बीगु खःसा गबलें छपाः निपाः तक नं ब्यू । थथे खःसां न्हय्-दँया दुने ३६ म्ह च्वमिया १२७ पु च्वसु पिदंगु दु । ३६ म्ह च्वमि मध्येय् १० म्ह नेपाली भिक्षु, ४ म्ह भारतीय भिक्षु (अनुवाद), ५ म्ह उपासक, ४ म्ह बज्राचार्य व ५ म्ह शाक्य । बज्राचार्य, शाक्योपासक व ८ म्ह मेमेपिनि च्वसुत दुथ्याःगु दु ।
नेपालभाषाया न्हू बाखं साहित्यया इतिहास धर्मदूत पाखें जूगु खने दु । आः तक प्रकाशय् वयाच्वंकथं 'धर्मोदय' पत्रिकाय् पिदंगु चित्तधर 'हृदय' या 'अन्धकार' बाखं हे नेपालभाषाया दक्कलय् न्हापां पिदंगु बाखं खः तर थ्वयासिकं न्ह्यः धर्मदूतय् पिदंगु खनेदु । धर्मदूतय् चित्तधर हृदयया हे केहेँ मयजु मोतिलक्ष्मी उपासिकां नं 'एम. लक्ष्मी' नामं 'लँ' नांयागु बाखँ (२००१ चैत्र-बैशाख) प्रकाशित यानादीगु खः । थुकिं धर्मदूतं नेपालभाषाया साहित्यय् ऐतिहासिकता कायम याःगु खनेदु । धर्मदूतय् नेपालभाषायात छकूचा हे जक सां थाय् थज्याःगु इलय् बिल गुगु इलय् नेपालभाषाया प्रायः च्वमि वा कार्यकर्तात जेलय् लानाच्वन । कालक्रम कथं धायेगु धाःसा जेल कालिन इलय् धर्मदूतं थ्व भाषायात थाय् बिया तःधंगु उपकार याःगु खः ।
ई न्ह्याबलें उत्थें जुइमखु । मुक्कं नेपालभाषां हे जक पिथनेगु ल्याखं लिपा धर्मोदय (१०६७ कौला) या ज्या न्ह्यात । नेपालभाषाय् थःगु हे पत्रिका मदयाच्वंगु अवस्थाय् धर्मदूतं उगु थाय् ब्यूगु खःसा लिपा उकिया आवश्यकता मदयाबिल । वयां लिपा नेपालभाषायात थाय् मबीगु तर च्वमिपिन्त च्वसु च्वकाः धर्मोदयया प्रगति यायेया निंति धर्मदूतं सुचं पिकाल- 'धर्मदूत नेवारी भाषा के पत्र के अभाव में आज तक ...... '
(साभारः विश्वभूमि)
"नेवाः धयापिं तामाङ्ग, मगर, गुरूङ धाये थें छगू नस्लया वा छगू हे हिया जाति मखु । नेवाःया दुने आर्य नस्लयापिं दु, मंगोल मूलयापिं नं दु, अस्ट्रो-ड्राभिड मूलयापिं नं दु । अथे हे धर्मकथं नं नेवाःत सकसियां छता हे धर्म मखु, अले नेवाःत सकसित छुं भति मंकाः संस्कृतिं चिना तःसां धार्मिक मूलया संस्कृति नं छता हे मखु । नेवाःतय् मंकाः सम्पत्ति अर्थात् नेवाःत सकसितं छम्पं छधी याइगु स्वापू हे मंकाः भाषा खः । नेपालभाषाभाषी धायेगु हे नेवाः धायेगु खः । नेवाःत छगू भाषापरिवार जाति खः । थ्व हे कारणं नेवाःतय् निम्ति 'भाषा म्वाःसा जाति म्वाइ' धयागु धापूया सार्थकता दु । अले थ्व हे कारणं 'नेवाः छगू जाति मखु, राष्ट्र खः' धकाः धायेगुलिइ नं सत्यता दु । नेवाः जातियागु विकास जूगु थाय् नेपाल मण्डल वा नेपाःगाः वा चाकःलिं इलाका खः । अथे जूगुलिं नेवाः जातिया सु छम्ह मंकाः पूर्वज धयागु सान्दर्भिक मजू । विभिन्न मूलयापिं व विभिन्न जातियापिं मनूतय् सम्मिश्रण व साँस्कृतिक संयोजनं हे नेवाः जातिया विकास जूगु खः ।"
(पलिस्था, दँ, ल्याः ६)